Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, memleketler arası standartlarda ve ileri teknoloji ile Cumhuriyet altın sikkeleri ile Cumhuriyet ziynet altınlarını basmak, madeni ufaklık ve hatıra para, tüm resmi mühürler, devletçe verilen madalyalar, bedelli metal ve kıymetli taş ayarevleri düzenleme ve yetkilendirme ile her türlü pahalı kağıtlar ve matbu evrak misyonu kapsamında şoför evrakı, göçmen kartı ve aile cüzdanlarının milletlerarası standartlardaki güvenlikli üretimini sağlıyor.
Soğuk damga ve resmi mühür, bandrol, motorlu araç tescil dokümanı ile yurt dışı çıkış harç puluna kadar uzanan resmi evrak sürecinde Darphane imzası bulunuyor.
Hazine ve Maliye Bakanlığı’na bağlı kuruluş olarak faaliyetlerini sürdüren Darphane ve Damga Matbaa Genel Müdürlüğü, İstanbul’da iki farklı yerleşkede faaliyetini sürdürüyor.
Darphane ve uygulama başkanlıkları 1967’den beri Beşiktaş Balmumcu’daki genel müdürlük binasında bulunurken, matbaa kısmı ise 1726 yılından beri hizmet verilen Topkapı Sarayı avlusundaki eski Darphane (Darphane-i Amire) binalarından Mart 2012’de taşındığı Kartal Cevizli’deki ek hizmet binasında yer alıyor.
Fatih Sultan Mehmed altın para bastırdı
Orta Doğu ve Anadolu’ya yerleşen Türklerin 9’uncu yüzyıldan itibaren kurdukları devletler ve beylikler, madeni para basmış ve para basılan mahallere geçmişten beri “Darphane” ismi verildi.
Osmanlı İmparatorluğu geniş coğrafyaya yayılmış, para da bu topraklardaki egemenliğin en kıymetli nişanesiydi. 15’inci yüzyılın son çeyreğinde altın sultaninin piyasaya sürülmesine kadar Osmanlı sikkeleri gümüş akçe ile bakır mangırdan ibaretti.
Geniş bir coğrafyada hayli fazla merkezde para darp eden imparatorluğun en önemli para darp merkezleri Bursa, Edirne, Amasya, Erzurum, Konya, İzmir, Serez, Sofya, Şam, Bağdat, Tiflis, Mısır, Tunus ve Cezayir olarak biliniyor.
Fatih Sultan Mehmed, İstanbul’un fethinden sonra 1467 yılında ismine birinci altın parayı bastırmasının yanı sıra 15 farklı darphane kurup akçe bastırdı. Fatih Sultan Mehmed tarafından Beyazıt Camii civarında tesis ettirilen Darphane, Türk Darphanesi’nin kuruluşuna başlangıç sayıldı.
Osmanlı darphanelerinde altın, gümüş ve bakır sikkelerin üretiminde kullanılan teknoloji, 17’nci yüzyılın sonlarına kadar hayli kolaydı. Isıtılmış bir kesim metal, iki kalıbın ortasına yerleştiriliyor ve kalıba bir çekiçle vuruluyordu. Böylelikle alt ve üst kalıplar üzerindeki desenler, sikkenin iki tarafına da işlenmiş oluyordu.
Akçe, Osmanlı’nın temel para ünitesiydi. Akçe tabiri, “gümüşten gelen beyazlık” manasında kullanılıyordu. Osmanlı’da mangır, para ve kuruş üniteleri vardı. 8 büyük mangır, 1 akçe ediyordu. 3 akçe, 1 para kıymetinde iken, 40 para da 1 kuruşa eşit oluyordu.
Cumhuriyetin birinci madeni parası 1924’te basıldı
Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasından sonra kurulan Türkiye Cumhuriyeti, madeni birinci paralarını 3 Ağustos 1924’te bastı. Tedavüle çıkarılan birinci madeni paralar; 100 para, 5 kuruş, 10 kuruş olmak üzere 3 paradan oluşuyordu. Bu seriye 1925 yılında 25 kuruş eklendi. 1934 yılına gelindiğinde ise 100 kuruş ve 1 lira tedavüle sürüldü. 1 kuruş ve 50 kuruş, 1935 yılında tedavüle çıkarıldı.
Cumhuriyet periyodunun en küçük madeni parası olma özelliğini taşıyan 10 para ise birinci defa 1940 yılında basıldı. Bu en küçük küpürlü madeni para, 1941 ve 1942 yıllarında da basıldı. Madeni para serisine 1960 yılında 2,5 lira katıldı.
Yıllar geçtikçe basılan madeni paraların kıymetleri de büyüdü. Madeni 5 lira 1974’te, 10 lira 1981’de, 20 lira, 50 lira ve 100 lira 1984’te, 25 lira 1985 ve 500 lira 1989’da basıldı.
1990’lı yıllara gelindiğinde 2.500 lira, 5.000 lira, 10.000 lira, 25.000, 50.000 lira ve 100.000 lira tedavüle girdi. 250.000 lira ise 2002 yılında tedavüle çıkarıldı.
1 Ocak 2005’te de paradan 6 sıfır atılarak yeni Türk lirası banknotlar ve madeni paralar tedavüle girdi. 1 yeni kuruş, 5 yeni kuruş, 10 yeni kuruş, 25 yeni kuruş, 50 yeni kuruş ve 1 yeni Türk lirası madeni paraların kullanımı 2009 sonunda sona erdi. Günümüzde 1 kuruş, 5 kuruş, 10 kuruş, 50 kuruş ve 1 Türk lirası madeni paralar kullanılıyor.
Tedavüle verilen madeni para ölçüsü, 1924’ten beri üretilen madeni para adetleri haziran sonu prestijiyle 9 milyar adedi aştı.
Piyasadaki madeni para dağ üzere
Günlük hayatın vazgeçilmez kesimlerinden biri olan madeni paraların sayısı her geçen ay artıyor.
Bu yılın birinci yarısında toplam 433 milyon 886 bin adet madeni para dolanıma girdi. Bunun 147 milyon 781 bin adedi 1 lira, 54 milyon 270 bin adedi 50 kuruş, 88 milyon 560 bin adedi 25 kuruş, 113 milyon 529 bin adedi 10 kuruş, 17 milyon 322 bin adedi 5 kuruş ve 12 milyon 424 bin adedi 1 kuruşlardan oluştu. Bu devirde tedavüle verilen bozuk paraların fiyatı 209 milyon 399 bin 240 lira olarak hesaplandı.
TL’den ”yeni” ibaresi kaldırıldıktan sonra 1 Ocak 2009’dan bu yana tedavüle sokulan madeni paraların pahası 3 milyar 354 milyon 970 bin 508 liraya ulaştı.
Tedavüldeki paralar
Piyasada en çok 1 liralık bozuk para bulunuyor. Tedavüldeki bozuk paraların 2,2 milyar lirasını 1 lira, 485,4 milyon lirasını 50 kuruş, 343,3 milyon lirasını 25 kuruş, 213,2 milyon lirasını 10 kuruş, 102,3 milyon lirasını 5 kuruş, 3,1 milyon liralık kısmını da 1 kuruşlar oluşturuyor.
Hatıra paralar
Cumhuriyetin kuruluşundan 1970 yılına kadar hatıra para olarak rastgele bir para çıkarılmadı. Hatıra para çıkarılmasının hukuksal ve yasal çerçevesinin oluşmasıyla birlikte Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, birinci hatıra para olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) 50. Yılı anısına hatıra para çıkardı. Bu para, Türkiye Cumhuriyeti devletinin birinci hatıra parası olma özelliğini taşıdığı için çok değerlidir. Bu paranın bir yüzünde Gazi Mustafa Kemal Atatürk, öteki yüzünde TBMM bulunuyordu.
Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, genç jenerasyonlara eski paraların tanıtılması ve o devir tarihinin hatırlatılması emeliyle Cumhuriyet devri tedavül madeni paralarını, yepyeni kalıplarını kullanarak değerli madenden (altın ve gümüş) yine basmaya ve “Nostalji” ismi altında hatıra para seti olarak satmaya başladı.
Cumhuriyetin 50. Yılı, Cumhuriyetin 60. Yılı, Cumhuriyetin 70. Yılı, Cumhuriyet ve Lozan, Cumhuriyet ve Gençlik, Cumhuriyet 2000, Cumhuriyet ve Bayan, Cumhuriyet ve Çocuk, Cumhuriyet ve Ihtilaller, Cumhuriyetin 75. Yılı, Cumhuriyetin 80. Yılı, TBMM’nin Açılışının 100. Yılı ve Anadolu Ajansı’nın Kuruluşunun 100. Yılı hatıra paraları basıldı.
Son olarak “Ayasofya-i Kebir Cami-i Şerifi’nin tekrar ibadete açılması” bahisli tedavül para ve hatıra para basıldı.
Darphane, 2020’de kurmuş olduğu Ar-Ge müdürlüğü ile üniversiteler ve araştırma merkezleri iş birlikleri ile devamlı bir gelişim süreci içerisinde oldu. Faaliyet göstermiş olduğu dalın dünyadaki çatı örgütleri ile olan iş birlikleri sayesinde dünyadaki sektörel değişim ve dönüşümü yakında takip eden Darphane, üretim süreçlerinde yalın idare modellerini uygulayarak azamî kalite ve azamî randımanı hedefliyor.
AA
Bloomberg HT
