Dilara SARI
Çalışanlara esnek saatler sağlayan ve sürücülükten yemek teslim misyonlarına dek birçok kesimi kapsayan “gig” iktisadının yalnızca ABD’deki büyüklüğü 1 trilyon dolara yaklaştı.
ABD resmi bilgilerine nazaran ismini müzik dalındaki kısa periyotlu işlere verilen “gig” teriminden alan bu esnek iktisat alanının 2020’de %43 büyüme kaydetmesi bekleniyor. Bölüm oyuncularının topladığı sayılara nazaran ABD halkının %35’i gig iktisadında iştirak gösteriyor. MBO Partners çalışmalarına nazaran ise 2023 yılına dek ABD halkının yarısından fazlası hayatlarının bir devrinde gig iktisadında yer almış olacak.
Lakin gün geçtikçe büyüyen bu pazar yakında kabuk değiştirmek zorunda kalabilir. Bilhassa California eyaletinde geçtiğimiz günlerde bir yargıç tarafından alınan kararın kesimde kalıcı değişikliklere yol açabileceği belirtiliyor.
Dava kararı şirketler için ne manaya geliyor?
Kalifornia eyalet yargıcı Ethan Schulman, geçtiğimiz hafta duyurduğu karar ile Uber ve Lyft üzere şirketlerin artık “esnek” tariflerden kaçınmaları gerektiğini ve çalışanlarına yan hakları da sağlayan statüler vermesi gerektiğini açıkladı.
Şirketlere kararı uygulamaları için 10 günlük bir müddet tanınırken, hem Uber, hem Lyft kararı temyize taşıyacaklarını açıkladılar.
Uber ve Lyft üzere şirketlerin çalışanlarını “gig” çalışanı olarak tanımlaması, şirketlerin çalışanlara taban fiyat, hastalık ve doğum müsaadesi, işsizlik sigortası üzere hakları sağlamasının önüne geçiyor.
AB Bernstein analisti Mark Shmulik’e nazaran karar temyiz periyodunda iptal olup Kasım ayında halk oylamasında sonuçlanabilir. Mevzu hakkında sorularımı kıymetlendiren Shmulik, “İki şirkette süreç sonlanana kadar operasyonlarını durdurma tehdidinde bulundu. Benim niyet bu devri yapısal değişikliklerle geçirmeyecekler—kararın uygulanmayacağı konusunda emin duruyorlar,” sözlerini kullandı.
Şirketlerden gelen bu adımı “akıllıca” olarak nitelendiren Shmulik, pandemi sebebiyle operasyonların aslında kuvvetli oranlarda küçüldüğünün altını çizerek, büsbütün durdurmanın şirketlere rastgele bir kayıp getirmeyeceğini belirtti. Üstelik bu süreçte sunulan hizmeti özleyen müşteriler Kasım ayında oylarını şirketlerin lehine kullanabilir duruma gelebilir.
Pekala ya karar kalıcı olarak uygulanacak hale gelirse?
“Kararın uygulanması durumunda süreç farklı hale gelecektir,” diyen Shmulik, kesimin yapısal değişimlerden geçmek zorunda kalacağı görüşünde: “Şirketler bu türlü bir durumda fiyatları artıracaklarını tabir etti, bu da bilhassa talebin daha az olduğu banliyö gibisi bölgelerde operasyon hacimlerinin düşmesini sağlayacaktır. Üstelik şayet oylamada halkın çalışanlardan yana olduğu görülürse öteki eyaletler de emsal bir kanunu uygulamaya başlayabilir.”
Ortalarında Uber, Lyft, Doordash üzere şirketlerin karara karşı savaşmak için şu ana dek 110 milyon dolar harcama yaptığı belirtiliyor. “Teklif 22” verilen bu kampanya Kaliforniya kararı ve gibisi kararları durdurmayı amaçlıyor.
Esnek iktisat için değerli bir imtihan da muhtemel bir Joe Biden başkanlığı olabilir. Hem Demokrat lider adayı Biden ve lider yardımcısı adayı Kamala Harris “Teklif 22” tersi hareketi destekleyen isimler.
Pekala ya çalışanlar?
Memleketler arası Emekçi Tertibi kıdemli ekonomisti Uma Rani, Kaliforniya kararını “büyük bir adım” olarak yorumluyor. “Eğer karar uygulanırsa bu başka tüm şirketleri etkileyecek, hatta global sonuçlara yol açacaktır,” diye Rani, bu sefer olmasa dahi şirketlerin günün sonunda bu modeli uzun mühlet koruyamacağı görüşünde.
“Bu model zati sürdürülebilir değil,” diyen Rani, bu kesimde emek veren çalışanların da sendikalaşmada işsizlik sigortasına kadar birçok hakka sahip olması gerektiğini söz ediyor: “Bunlar temel personel hakları.”
Global olarak esnek iktisat çalışanlarının sömürüldüğünü söyleyen Rani, bilhassa pandemi devrinin hiçbir teminatı olmayan bu usul çalışanların hayatta kalmasını zorlaştırdığını belirtiliyor.
Rani, bu şirketlerin görünüşte sağladığı yan haklarına bile seyahat vakitlerinin toplamı ile erişim sağlanmasının günlerinin birçok vakitte bekleyerek geçiren şoförlerin daha uzun saatler çalışmak zorunda kalmasına neden olduğunu tabir ediyor.
Pekala tahlil ne olmalı? Şirketler mi, kamu mu insiyatif almalı?
Rani için yanıt hepsi: “Şirketler, yasal regülasyonlar ve sendikalar bir ortada hareket etmeli. Diyaloğa gereksinim var. Durumun aciliyetine bakılırsa önümüzdeki birkaç ay değişim vakti olabilir.”
Bloomberg HT
